Kiezen is altijd een tweetrapsraket (1)
Ik lees wel eens dat kiezen voor een partner een beangstigende stap is. Dat is op zich begrijpelijk, zeker als we met kiezen een ‘leven samen’ bedoelen. Zoals bij trouwen, of beslissen om samen te leven. Dat is geen kleine keuze, dat is een keuze met verstrekkende implicaties. De Zweden ontwikkelden in de zeventiger jaren van vorige eeuw een alternatief, toen een aantal mensen uit protest tegen de materialistische wereld een oplossing zochten voor het maatschappelijk gedragen en toen in hun ogen belastte huwelijk. Sambo, heet dat daar. Het fijne voordeel is dat dit woord ook een afgeleide opleverde om je partner te benoemen in gesprekken met anderen: ‘min sambo’. Geef toe dat klinkt beter dan mijn partner, of mijn samenlever. Al betekent het eigenlijk hetzelfde: sam =samen, bo is wonen. Woorden uit een andere taal worden entiteiten in onze taal. Nog met dank aan de Zweden: de sofa, of slaapbank, afgeleid van het woord sova = slaap.
Kiezen voor een partner bestaat uiteraard uit meerdere keuzen, voorafgaand aan de keuze om samen te wonen, om te trouwen, om de relatie ‘definitief’ te verklaren. Ook daar wordt als eens twijfel en angst beschreven, bijvoorbeeld de keuze of aarzeling om iemand te kussen, om überhaupt een aanvang te maken met een liefdesrelatie. Echter de keuze om de relatie definitief te verklaren, aan elkaar, en aan de wereld, weegt op zich zwaarder maar zou zich niet opdringen als we niet eerst hadden gekust, niet?
Ik wil het hier in dit stukje hebben over de actie van het ‘kiezen’ zelf. Wat is ‘kiezen’, hoe komt het dat dit soms zo moeilijk is. Verwacht dus hier geen uitleg en tips op het niveau van de partner: kies ik beter voor deze of gene. Veel dieper gelegen gaat de keuzestress over de structuur van het ‘kiezen’ die de actie van het kiezen zelf bemoeilijkt. De structuur van het kiezen, onze opvatting over kiezen, heeft een relatie met angst. Angst leidt tot ‘minder handige opvattingen’ over het proces van het kiezen zelf. Bijvoorbeeld dat kiezen een rationele afweging is.
Te vaak wordt de keuze gezien als een actueel kiezen tussen alternatieven, hier een partner. Is dit wel de juiste partner? Deze of gene? Hier volgt noodzakelijk uit dat de keuze niet permanent kan zijn en onveilig/onzeker blijft omdat er altijd betere partijen kunnen opduiken. Je kan dus blijvend spijt krijgen van de keuze die je maakte. Misschien duikt er later nog een ‘gene’ op! Zou je dan niet beter wachten met kiezen? Ik herken deze wijze van een keuze maken en de blijvende keuzestress bij vele van mijn angstige en depressieve patiënten. Eens een keuze gemaakt, ook over voor schijnbaar banale dingen, kijken door angst gestuurde mensen achteruit en vragen zij zich af of ze niet beter een andere keuze maakten. Hiermee blijft de twijfel actueel in hun leven. Spijtig voor wie angstig of depressief is, is keuzestress voor onze hersenen een van de meest vermoeiende activiteiten. Vermoeidheid horend bij angst en depressie wordt daarmee ook begrijpelijk. Vaak leidt dit ertoe dat je niet mee tot een keuze komt, je blijft ronddraaien in de stap voor de beslissing. De hele dag wordt dan een aaneenschakeling van kleine onoplosbare beslissingen. Keuzestress wordt dan beperkt tot deze eerste trap: het beslissen.
Meestal wordt kiezen, ook door zij die wel kunnen kiezen, opgevat als de act van het beslissen zelf. Deze opvatting is hinderlijk. Kiezen is altijd een tweetrapsraket.
Immers, komt iemand met deze structuur van het kiezen tot een beslissing dan maakt ook zij/hij gebruik van een tweetrapsraket. De beslissing wordt gevolgd door piekeren: had ik niet beter anders beslist? Had ik toch niet betere de andere keuze gevolgd? Wat verlies ik allemaal door deze keuze te maken. Deze twijfel en het richten van de aandacht op de verloren optie (kiezen is verliezen) kunnen zij beter als onderdeel zien van hun keuzestructuur. Dat geeft meer vat op het proces. Je kan dan immers ook pogen in te grijpen op trap twee om beter te worden in keuzen maken.
Het is evenwel beter om de tweede trap anders te bekijken. Ik meen dat zij die makkelijker kiezen dit zo doen. De eerste trap is dan de keuze maken: beslissen. De tweede trap is de keuze waarmaken. Een beslissingsact gevolgd een performatieve act. Dit in tegenstelling tot de ‘twijfelzuchtige ‘ keuze gestuurd door de angst: die houdt een beslissingsact in (na lang piekeren) en een heropenen van de debatten door een gerichtheid op het verloren alternatief. Bij een stevige keuze is de tweede act het waarmaken van de beslissing.
Kiezen is geen zuivere rationele act.
Dat wordt vaak vergeten. Al speelt ratio en kennis natuurlijk best zijn rol. Anders maken we impulsieve en vaak dwaze keuzes. Zoals impulsaankopen op het internet.
Op zijn minst dient de eerste trap ook een element van wil in te houden. ‘Ik’ maak die keuze. Dat wil evenwel niet zeggen dat dit ik alleen rationeel is. Dat toont het piekeren ook aan. Alleen rationeel zouden we nooit een kleedje kunnen kiezen of een auto kopen. Er is teveel keuze. Die verwarrende veelheid van mogelijke keuzes lijkt ook soms hinderlijk te zijn bij het kiezen voor een partner. Al is dat voor de meesten onder ons ‘illusie’. Zo populair en gewild zijn weinigen onder ons. Emotie speelt altijd een centrale rol, ook bij die auto, die is bijvoorbeeld ‘mooi, robuust, of grappig’. Wat uiteraard niets zegt over zijn levensduur, zijn pk, of de doorverkoopprijs. Emotie hakt de knoop door nadat een aantal overwegingen van de ratio zijn beschouwd. De emotie die helpt kiezen voor een partner is Liefde. Wederzijdse liefde uiteraard. Graag zien en zich graag gezien voelen door de ander.
Maar we kunnen toch niet weten dat die emotie, die liefde kan blijven bestaan, opperen de twijfelaars. Gelijk hebben ze. Dat kunnen we niet absoluut op voorhand weten. Eva Illouz (waarom liefde pijn doet) noemt beloftes, in de context van liefde, daarom ‘belachelijk’. Omdat deze belofte of keuze voor een langdurende relatie gebaseerd is op liefde (emoties) en dus zou moeten inhouden dat deze emotie permanent de relatie gestalte blijft geven. Ik lees: we kunnen toch niet kiezen voor een relatie als we niet weten dat de liefde blijft. Ook deze auteur schijnt niet stil te staan bij het belang van de performatieve act als onderdeel van het kiezen. Zij schijnt zelfs niet te geloven in de mogelijkheid van deze actie op het vlak van liefde! Hier ligt mijn tweede bezwaar. Zij heeft een punt als we niet kunnen beloven dat liefdevolle emoties er zullen blijven. Dit hoeft echter kiezen als performatieve act niet tegen te houden. Mogelijk is de onzekerheid over de uitkomst juist een voorwaarde voor deze performatieve act. Immers als we eerst moeten weten dat een keuze ‘goed zal uitkomen’, waarom zouden we ze dan moeten waarmaken! Als je zeker weet dat je in je studie slaagt als je er aan begint, waarom zou je dan werken om dit doel te bereiken? Er zijn voldoende manieren waarop we liefdevolle emoties kunnen onderhouden vs saboteren om ons als liefdespartners te laten beloven dat we het willen waarmaken, en de warme emoties in onze relaties houden. Liefde kan wel degelijk gevoed, gekoesterd en onderhouden worden. Dat we de liefde kunnen verknoeien is voor iedereen wel duidelijk. Het omgekeerd minder, maar daarom niet minder waar. Dat dit niet hetzelfde is als de garantie kunnen bieden dat dit ook gaat lukken zou eigenlijk vanzelfsprekend moeten zijn.
We kunnen zij die twijfelen dus op twee manieren helpen: één door hen te wijzen op de tweetrapsraket van het kiezen: het gaat om durven kiezen en deze keuze dan pogen waar te maken. Ten tweede kunnen we helpen door hen toe te laten over hun angst te spreken en met hen te zoeken waar hun angst voor het kiezen in de liefde gevoed wordt. In het geval van liefdesrelaties zijn oude kwetsuren in de hechting in ieder geval een goede kandidaat om mee te beginnen.
